Almanya'daki 60 yılın muhasebesi

Aradan geçen 60 sene ortak bir başarı hikâyesidir ve hikâyede Türkler kadar Almanların da payı vardır. Bu hikâyeyi daha da anlamlı kılan bir başka şey oldu: Sömürge geçmişleri diğer Avrupalı güçlere göre daha zayıf olan Almanlar, ülkelerindeki Türkiye kökenliler sayesinde başka hatta aykırı bir kültürle bir arada yaşamayı, hep kaynaşmasalar da tahammül etmeyi öğrendiler. Türkiye kökenliler ise onlardan öğrendiklerini Türkiye’ye taşıyarak yeni bir mantalitenin farkına varmamızı sağladılar. Bu karşılıklı mantalite transferinin en değerli kısmı, Almanya’daki göçmen ve göçmen kökenlilerin Türkiye’nin Batı’ya açılan bir penceresi olma işlevini görmeleriydi. Böylece pek çoğu küçük şehirlerinden, köylerinden çıkıp Almanya’ya giden Türkler, başlangıçta hiç hesaplanmayan bir şey, yani “Türkiye’nin Batıya açılan sosyal penceresi” olmak gibi bir işlev daha üstlendiler. Bir işçinin “Eskiden gurbette olduğumuzu söylerdik, şimdi Türkiye burada!” sözleri de oldukça çarpıcıdır. Aslında burada “acı vatan”ın çoktan oluştuğu anlaşılır.¹

Türklerin Almanya’da işçi olarak çalışmaları 1957’de 12 kişilik sanatkâr grubunun Almanya’ya gitmesiyle başlamış, bunu çok sayıda başka işçilerin de izlemesi üzerine Almanya’ya gidişi resmen örgütleyebilmek amacıyla 31 Ekim 1961’de Türk-Alman İşçi Mübadele Antlaşması imzalanmıştır. Bilindiği üzere diğer Batı Avrupa ülkeleri için de bu antlaşma bir model olmuş ve Türkiye 1964’te Hollanda, Belçika ve Avusturya; 1965’te Fransa ve 1967’deyse İsveç’le benzer işçi mübadele antlaşmaları imzalamıştır.³

Antlaşmanın hemen sonrasında, Federal Almanya’nın “ekonomi mucizesi”nin (Wirtschaftswunder) kahramanları arasında yer alacak olan 55 kişilik Türk işçi kafilesi 27 Kasım 1961’de Almanya’ya ulaştı. Onları, yaklaşık 400 kişilik maden işçisi grubu civardaki madenlerde çalışmak üzere Düsseldorf’a giderek takip edecekti. Artık yeni bir heyecan hem Türkiye’de hem de Federal Almanya’da yaşanıyor, Almanya’ya işçi olarak gitmek isteyenler başvuruları sonrasında Almanya’dan gelen sağlık ekiplerince sağlık kontrolünden geçiriliyor ve Türk misafir işçiler tren ya da uçaklarla akın akın Almanya’ya ulaşıyordu. Doğal olarak bu hikâyenin nasıl devam edeceğini kimse kestiremiyordu. İlk gelen Türkler, en kısa zamanda en çok parayla Türkiye’ye geri dönmek hedefinde oldukları için genelde fabrikaların içinde ya da yakınlarında onlar için hazırlanmış “Heim” olarak bilinen işçi yurtlarında ve barakalarda, içinde ranzaların olduğu küçük alanlarda yaşıyor, hatta bazen bu yatakları bile vardiyalarına paralel biçimde dönüşümlü kullanıyorlardı. Türklerin ev kiralamaları için epeyce zaman geçmesi gerekecekti. Bu dönüşüm biraz da aile birleşimleri sonrasında normalleşmeye başlamıştır.

Federal Almanya’ya kurumlar aracılığıyla gitmek ve orada “misafir” işçi olarak çalışmak için 1961-1973 arasındaki 12 senede 2,6 milyon Türk başvuru yapmış, bunların 867 bini (yüzde 33,3) kabul edilerek Almanya’ya götürülmüştür. 

Türkiye’nin Almanya’ya giden vatandaşlara yönelik İş ve İşçi Bulma Kurumu aracılığıyla yaptığı bilgilendirme çabaları oldukça dikkat çekicidir. Buralarda zaman zaman bilgilendirme zaman zaman da misyonlandırma çabası dikkat çekmektedir. İş ve İşçi Bulma Kurumu Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan uyarı ve motivasyon metinleri, Türk devletinin misafir işçilerden sadece döviz değil temsil de beklediğini göstermektedir.

Yine aynı amaçla hazırlanan bir diğer metinde “Onurlu Ol”, “Aileni, evini unutma”, “Zekânı iyi kullan”, “Sağlığını koru”, “Bayrağını düşün” başlıkları altında pek çok uyarı yapıldıktan sonra “Yolun ve Bahtın Açık Olsun” ibaresi kullanılmıştır. Aslında bu ve benzer belgeler devletin yurt dışında âdeta elçi gibi gönderdiği vatandaşlarından beklentilerini anlamak bakımından son derece değerlidir.

Türkiye, Federal Almanya’ya giden Türklere bir taraftan misyon yükler ve hatta onların her birini ülkeyi temsil eden birer diplomat şeklinde tanımlarken bir taraftan da haklarını korumak için süreç içinde bazı ilave antlaşmalar ve kurumsallaşmalara gitti. 30 Nisan 1964’te Almanya’daki Türklerin sosyal haklarını korumak için “Sosyal Güvenlik Antlaşması” yapıldıktan sonra 1967’de Çalışma Bakanlığı yurt dışı teşkilatı oluşturuldu. 6 Nisan 1972’de ise bakanlık bünyesinde “Yurt Dışı İşçi Sorunları Genel Müdürlüğü” kuruldu. Bu sürecin önemli bir parçası da sosyal/çalışma ataşeliklerinin kurulması oldu. Halen Almanya’da bir Çalışma Müşavirliği ve 13 Çalışma Ataşeliği bulunmaktadır.

Almanya 2019 Göç Raporu’na (Migrationsbericht) göre, Almanya’daki T.C. vatandaşlarının yüzde 27,1’i Almanya’da  doğmuştur. Bu oran 18 yaş altında yüzde 63,9’dur. Almanya’da doğan toplam T.C. vatandaşı sayısı 398 bindir. 2000- 2019 arasında 465 bin T.C. vatandaşı ise Alman vatandaşlığına geçmiştir.6 Alman vatandaşlığına geçenler arasında da Almanya doğumlular oldukça yüksek seviyededir. Türkiye kökenlilerin tamamı (vatandaş, çifte vatandaş ya da vatandaşlıktan çıkmış olanlar) dikkate alındığında, 3 milyonluk nüfusun yarısından fazlasının Almanya doğumlu olduğu bilinmektedir.

Alman Federal İstatistik Dairesi verilerine bakılırsa Almanya’da yaşayan Türkiye kökenlilerin sayısı 2013 verilerine göre 2 milyon 956 bin, çalışanların sayısı ise 1 milyon 273 bindir. Bunun içinde sadece T.C. vatandaşları arasında çalışan sayısı 550 binden fazladır. Bu arada 2013 itibariyle Almanya’daki Türk işletmelerin sayısı 92 bindir. Burada sağlanan istihdamın yaklaşık 450 bin kişi olduğu hesaplanmaktadır. Memur sayısı ise 6 bin görünmektedir. Almanya’daki Türklerin işletmelerinin yüzde 35’i perakende ticaret, yüzde 23’ü gastronomi ve yüzde 22’si hizmet sektöründedir.

Almanya’daki Türkiye kökenlilerin oldukça sorunlu görünen eğitim alanındaki tablosu konusunda güncel verilere ulaşmak oldukça zordur. Ancak bazı araştırmalarda önemli ipuçları bulunuyor. 2010’da yapılan bir araştırmaya göre, her beş Türk’ten biri Almancayı ya hiç bilmiyor ya da çok az biliyor. Türk gençlerin yüzde 14’ü üniversite okuma hakkına sahip olabiliyor. 2007’de T.C. vatandaşı olan 14 bin 910 Türk çocuk üniversiteye devam ediyor. 7 bin civarındaki genç ise Almanya dışında üniversite okuyor.

2001/2002 öğrenim yılında 90 bini meslek okulu, 22 bini Gymnasium’da olmak üzere toplamda 502 bin Türk öğrenci var. Yükseköğrenime devam eden T.C. vatandaşı sayısı 2000 yılında 23 bin civarındadır. 2002 itibariyle Almanya’da Türklerin kurduğu dernek sayısı 2 bin 150’dir. Bunların 655’i dinî, 625’i sosyo- kültürel, 420’si spor derneğidir.

Almanya’ya giden Türkiye kökenliler içinden yaklaşık 4 milyonunun, 60 yıllık süre içinde Türkiye’ye geri döndüğü biliniyor. Geri dönüşlerde özellikle 2005-2011 arasında ciddi artış yaşanmış hatta geri dönenlerin sayısı Almanya’ya gelenleri aşmıştır.

* İBB bu yıl 1-2-3 Kasım tarihlerinde, Almanya’ya iş gücü göçünün 60. yılı münasebetiyle bir dizi etkinlik düzenleyecek.