1929 Taksi grevi ve Nâzım

TAKSİ GREVİ

Belediye ile taksiciler arasındaki çekişme takip eden yıllarda da sürdü. Dönemin gazetelerini tarayarak izlemeye çalışalım. 1929 yılının Mayıs ayında Belediye’nin belirlediği açış ücretine uymayan şoförler çoğalınca uyuşmazlık da arttı. Bir Belediye yetkilisi alınan kararları şöyle özetliyordu:

"Taksi ücretleri 1 Mayıs’tan itibaren tenzil edilmiştir [indirilmiştir]. Küçük taksilerde 40 yerine 20, büyüklerde 60 yerine 30 kuruş verilecektir. Gece zammı da kalkmıştır." Ama bazı taksiler bu kararın 15 Mayıs’ta yürürlüğe gireceğini söyleyerek müşterilerinden eski tarifeye göre para istemeye devam ediyordu. Belediye böyle durumlarda vatandaşların taksinin plaka numarasını alarak şikâyet etmelerini talep etti ve buna yeltenen taksilerin seferden alıkonacağını açıkladı. Uzlaşmazlık giderek arttı ve 1 Haziran günü taksi şoförleri otomobillerini garajdan çıkarmadılar. Gazeteler olayı “Şoför Grevi” başlığı ile duyurdu. Belediye sadece 5 şoförün greve katıldığını söylese de gazeteciler yaptıkları araştırma sonucu taksilerin %80 ila 90 oranında trafiğe çıkmadığını yazıyordu. Bu nedenle birçok kişi otomobil bulamamış, tramvaylarda izdiham olmuştu. Çalışmaya kalkan şoförler ise saldırıya uğramıştı. Taksim’de bir taksinin camının çerçevesinin kırıldığı, bazılarının lastiklerinin patlatıldığı haberleri gazetelerde yer aldı. Vakit gazetesi şehirde bulunan 985 taksiden 340’ının Mayıs ayı içinde taksimetrelerini yeni uygulamaya göre ayarlamalarına rağmen greve katıldıklarını belirtiyordu.

Herkes tarafından grevi başlattığı bilinen Otomobilciler Cemiyeti olayla hiçbir ilgileri olmadığını ama taksicilerin yanında olduklarını açıkladı. Yaptığı açıklamada benzin fiyatlarının arttığını, taksi sayısının da çoğaldığını, bu nedenle yapılan indirimin doğru bir uygulama olmadığını ileri sürüyordu. İlk gün greve katılmayan taksiciler de arkadaşlarına katılınca iş daha da büyüdü. Belediye gereken önlemleri aldığını, tramvay seferlerinin arttırıldığını, Kadıköy ve Üsküdar’dan getirilen 40 otomobilin sefere çıkarıldığını açıkladı. Milliyet gazetesi şoförlerin grevinin uzun süredir işsiz kalmış olan arabacıların (yani faytonların) yararına olduğunu ve şehirde görülen arabaların hızla arttığını yazıyordu. Akşam gazetesi de “Caddelerde çalışan arabalar çoğaldı” başlığını atarak bu gelişmeyi duyuruyordu. Bu arada otomobil sahipleri de araçlarının piyasaya çıkmadığı iki gün için şoförlere para ödememiş, şoförlerle patronları arasında da ihtilaf çıkmıştı. Bazı şoförler paraları ödenmezse başka bir iş tutacaklarını söylüyordu. Bu arada grevci şoförlerden altısı da tutuklandı. Ortalık iyice karışmıştı.

“SESİNİ KAYBEDEN ŞEHİR”

Nâzım Hikmet taksi grevinin olduğu günlerde şehirdeki hareketlilikten oldukça etkilendi. Tamam, sokaklar durgunlaşmıştı ama gazetelerin attığı “taksi grevi” başlıkları ortamı iyice ısıtıyordu. “Sesini Kaybeden Şehir” şiiri işte böyle bir ortamda yazıldı.

Nâzım Hikmet o sıralar Sertellerin çıkardığı Resimli Ay dergisinde Musahhih (düzeltmen) olarak çalışıyordu. Dergide yazıları ve şiirleri de yayımlanıyordu. “Sesini Kaybeden Şiir” taksi grevinin hemen ardından, derginin Temmuz 1929 tarihli sayısında “İsimsiz Adamın Şiirleri serisinden” imzasıyla yayımlandı. Kemal Sülker şiirin dava sürecini şöyle aktarır: “Nâzım Hikmet’in grevle ilgili şiiri yayımlanınca Ağustos 1929’un ilk yarısında şiir kovuşturma konusu edildi ve basına yansıyan ilk haberlerde “şiirde komünistlik propagandası mevcut olduğu dolayısıyle” kovuşturma yapıldığı bildirildi. Sonra da davanın açılmasına savcılıkça karar verilerek dosya 3. Ceza Mahkemesi’ne gönderildi (16 Ağustos 1929). Ağustos ayında ise duruşmaya Nöbetçi 2. Ceza Mahkemesi’nin bakması gerekirken, Resimli Ay dergisinin sorumlu yazı işleri müdürü Behçet Bey’e tebligat yapılmadığı için 31 Ağustos günkü duruşma 7 Eylül 1929 tarihine ertelendi. O gün de dosya açıldığında Resimli Ay dergisi yazı işleri müdürü Behçet Bey’in hastalığına dair bir raporun mevcut olduğu görüldü, bu nedenle sanık mahkemeye gelememişti. Duruşma bu kez de 18 Eylül 1929 tarihine bırakıldı.”5 Kemal Sülker, şiirin cezalandırılmak istenmesinde, o dönemin bazı aydınlarının rolü olduğunu söyler. Giderek şiirdeki “üç adam”ın Yakup Kadri, Hamdullah Suphi ve Ahmet Haşim olduğunu da ileri sürer.

Şiirde Nâzım’ın imzası bulunmadığından, dava yazı işleri müdürüne açılmıştı. Nâzım Hikmet yazdığı şiirden dolayı kendisinin değil de yazı işleri müdürünün suçlanmasını doğru bulmuyordu. Ama Resimli Ay’ın avukatı İrfan Emin, şiirin kendisinin olduğunu açıklasa bile, Nâzım’la birlikte yazı işleri müdürünün de suçlanacağını söyleyerek, Nâzım’ın bir açıklama yapmasını önledi.

Dava görülmeye başlanınca hâkim Kudretullah bu şiirle ne demek istendiğini yazı işleri müdürü Behçet Bey’e sordu. Behçet Bey’in cevabı şöyleydi: “Bu şiir alelade bir şiirdir, anlatmak istediği mısralarda bellidir. Sessizliği tasvir etmektedir.” Avukat İrfan Emin ise özetle şiirin İstanbul’da yapılan taksi greviyle ilgili olduğunu, grev nedeniyle şehrin sesini kaybetmesinin anlatıldığını ve savcının iddia ettiği gibi şiirde komünistlik propagandası yapılmadığını söyledi. Davanın kararı 21 Eylül günü yapılan duruşmada alındı. Hâkim “Sesini Kaybeden Şehir” şiirinde grev suçunun övüldüğünü ve halkın yasalara uymaması amacıyla kışkırtma bulunduğunu, bu nedenle Behçet Bey’in 10 gün hapsine ve 10 lira para cezasına çarptırılmasına ve bu cezanın ertelenmesine karar verdi.

Dava iki kez temyize gitti. Kararda ısrar ediliyordu. Sonunda dosya Yargıtay Genel Kurulu’na gönderildi. Davanın açılışından altı ay sonra kesin karar hükme bağlandı. “Sesini Kaybeden Şehir” beraat etmişti. Ama şehir daha çok grevlere tanıklık edecek, şairimiz sesini yükseltmeye devam edecekti... Hiç durmadan...